Στις μέρες μας, τα manga και τα anime αποτελούν ένα διαδεδομένο τρόπο διασκέδασης και ψυχαγωγίας, όπως επίσης και μία δημιουργική μορφή έκφρασης. Τείνουν να απεικονίζουν ήρωες με έντονη εκφραστικότητα και ζωντανά χρώματα, ενώ θίγουν κάθε πιθανό -και απίθανο, ζήτημα.
Από τη δεκαετία του 1950 η ανοδική τους πορεία δείχνει να μην έχει σταματημό, όντας πια παγκόσμιο φαινόμενο. Στο ακόλουθο άρθρο λοιπόν, θα εξετάσουμε με ποιους τρόπους επηρέασε ο πιο βάναυσος πόλεμος της ανθρώπινης ιστορίας, ο Δεύτερος Παγκόσμιος, αυτή τη τόσο ιδιαίτερη μορφή τέχνης.
Introductory History
Προτού προχωρήσουμε στο κυρίως μέρος, θα γίνει μία πολύ σύντομη αναφορά στα όσα συνέβησαν στην Ιαπωνία, κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η Ιαπωνία, ως μία από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, επέκτεινε συνεχώς την αυτοκρατορία της. Οι Η.Π.Α, αφότου πέρασαν ένα εύλογο χρονικό διάστημα μαζεύοντας ‘δυνάμεις’, αποφάσισαν να αντιπαλέψουν την επεκτατικότητα της, στέλνοντας παράλληλα ένα απειλητικό μήνυμα στη Σοβιετική Ένωση. Έτσι, την έκτη μέρα του Αυγούστου του 1945 στη Χιροσίμα και μόλις τρεις μέρες αργότερα στο Ναγκασάκι, διαπράχθηκε το πιο βάρβαρο και άνανδρο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας: η ρίψη δύο ατομικών βομβών, που χτύπησαν στα ‘τυφλά’, αφήνοντας πίσω τους 240.000 νεκρούς και αμέτρητους τραυματίες. Μετά από αυτό, η Ιαπωνία υπέγραψε την άνευ όρων παράδοσή της, τερματίζοντας έτσι τη κυριαρχία της στην Ασία.
Αν όμως όλα τα παραπάνω δεν είχαν συμβεί, θα ήταν η Ιαπωνία -και κατ’επέκταση η τέχνη της, αυτό που είναι σήμερα;
War’s Influence over Manga & Anime
Μία σημαντική επιρροή του ΔΠΠ πάνω στα anime και στα manga, οφείλεται στη μεταπολεμική κατοχή. Οι Αμερικάνοι, που διοικούσαν την Ιαπωνία για αρκετά χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, άλλαξαν το σύνταγμά της σε δυτικού τύπου και έφεραν πάμπολλες μεταρρυθμίσεις στους τομείς της εκπαίδευσης και της εργασίας -χωρίς όμως να αναγκάσουν τους Ιάπωνες να απαρνηθούν τις ιδιαίτερες συνήθειές τους. Έτσι σιγά-σιγά, οι κάτοικοι των δύο χωρών άρχισαν να έρχονται σε επαφή. Πολλοί Αμερικανοί στρατιώτες περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους διαβάζοντας κόμιξ, κάτι το οποίο στάθηκε αφορμή για να αντιληφθούν οι Ιάπωνες πως αυτή η μορφή τέχνης δεν απευθύνεται μονάχα σε παιδιά. Και κάπου εκεί, τα πρώτα manga και gekiga (manga με πιο ρεαλιστικό σχέδιο και ώριμες θεματολογίες), άρχισαν να εμφανίζονται. Το Astro Boy του Osamu Tezuka (Metropolis) άνοιξε το δρόμο και πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως ο Hayao Miyazaki, δεν άργησαν να ακολουθήσουν!
Σε όλο αυτό δε πρέπει να ξεχνάμε και τη τεράστια επιτυχία που γνώριζε η Disney εκείνη τη περίοδο, με τα κινούμενα σχέδιά της να σπάνε τα ταμεία ανά το κόσμο. Οι Ιάπωνες, μαθαίνοντας κυρίως μέσω των Αμερικάνων πολλά για αυτό το επίτευγμα, πήραν κουράγιο ώστε να εκφραστούν καλλιτεχνικά με περισσότερη αυτοπεποίθηση.
Όμως θα μπορούσε η τέχνη τους να μείνει ανεπηρέαστη από το βάρβαρο πόλεμο, τη φτώχεια, τους βομβαρδισμούς -και κατ’επέκταση τους θανάτους;
Σαφώς και όχι.
Τα σημάδια τους έμειναν ανεξίτηλα και οι πληγές που άφησαν πίσω τους απεικονίζονται στις δουλειές αμέτρητων καλλιτεχνών έως και σήμερα, με πιο γνωστά παραδείγματα τους: Katsuhiro Otomo, Hayao Miyazaki και Isao Takahata. Οι τρεις αυτοί δημιουργοί ήταν εν ζωή κατά τη διάρκεια του πολέμου και τις ρίψεις των πυρηνικών, έχοντας βιώσει άμεσα το σοκ, το τρόμο και την απόγνωση. Για αυτό οι δουλειές τους τείνουν να περιέχουν ισχυρά αντιπολεμικά μηνύματα. Επιτρέψτε μου όμως να γίνω πιο συγκεκριμένη!
Post-war Themes
Οι πλειοψηφία των anime και των manga που δημιούργησαν έχουν αντιπολεμικά μηνύματα, με καλύτερα παραδείγματα τα Dororo, Grave of the Fireflies, Howl’s Moving Castle και Porco Rosso. Οι μάχες απεικονίζονται ως κάτι βάναυσο από το οποίο δε προκύπτει τίποτα καλό -για καμία από τις δύο πλευρές, την ώρα που οι βομβαρδισμοί παρουσιάζονται ως φυσικές καταστροφές, μπροστά στις οποίες ο άνθρωπος δεν έχει καμία εξουσία. Ένα ακόμα θέμα που θίγουν συχνά, είναι η ορφάνια. Ο πόλεμος είχε ως αποτέλεσμα πολλά παιδιά να μείνουν ορφανά και να αναγκαστούν να πορευτούν μόνα και αβοήθητα, χωρίς καμία στήριξη. Η φτώχεια, η αρρώστια, η πείνα, το στρες και η ανασφάλεια δε τους επέτρεπε να σταθούν στα πόδια τους. Κάπου εδώ πρέπει να αναφερθεί πως πολλές από αυτές τις ταινίες, όπως το Grave of the Fireflies ή τα -επίσης αντιπολεμικά, In this Corner of the World και Barefoot Gen, απαιτούν ΠΟΛΎ γερό στομάχι. Η δυστυχία εκτίθεται ολόγυμνη, με το ρεαλισμό να περισσεύει, κομματιάζοντας έτσι τη καρδιά των θεατών. Επίσης, μέχρι και όταν τα παιδία δεν είναι ορφανά, απεικονίζονται συχνά ανεξαρτητοποιήμενα από μικρές ηλικίες -όπως στο Kiki’s Delivery Service.
Ένα ακόμη θλιβερό ζήτημα που επηρέασε τις θεματολογίες, αφορά τις μεταλλάξεις (ασθένειες) που προέκυψαν λόγω της έκθεσης του λαού στη ραδιενέργεια που απελευθέρωσαν οι ατομικές βόμβες. Για αυτό το λόγο σε πολλά φιλμ, όπως στο Akira, ο θεατής γίνεται μάρτυρας παράξενων αντιδράσεων του ανθρώπινου σώματος, ενώ και στο μεταποκαλυπτικό φιλμ Nausicaa of the Valley of the Wind, η ραδιενέργεια έχει προκαλέσει μετάλλαξη στη χλωρίδα και στη πανίδα, δημιουργώντας ένα εχθρικό περιβάλλον.
Η φόβος για ένα δυστοπικό μέλλον, με τη λανθασμένη και αλόγιστη χρήση χρήση της τεχνολογίας, είναι κάτι που επίσης εξετάζεται συχνά. Η δίψα του ανθρώπου για εξουσία και κυριαρχία, που τον κάνει να εθελοτυφλεί μπροστά σε κάθε πιθανή συνέπεια των πράξεών του, καθώς και η έπαρσή του έναντι σε όλες τις υπόλοιπες μορφές ζωής, αποτυπώνεται σε πληθώρα anime και manga. Οι Ιάπωνες, έχοντας βιώσει από πρώτο χέρι την αρνητική επίπτωση της δύναμης στα λάθος χέρια, εφιστούν τη προσοχή, την υπευθυνότητα και την ηθική -και πολύ καλά κάνουν. ‘Ενας από τους λόγους που η χώρα αυτή έχει εξελιχθεί σε μία τεχνολογική υπερδύναμη, ίσως έχει άμεση σχέση με το ότι προσπαθεί να γνωρίσει και να τιθασεύσει το φόβο της. Το συμπέρασμά της πάντως τείνει να έγκειται στο ότι η τεχνολογία δε πρέπει να αντικαταστήσει τον άνθρωπο -ούτε θεωρητικά, ούτε πρακτικά.
Ένα ακόμη θέμα που τίθεται συχνά, είναι η καταστροφή της φύσης. Τα manga και τα anime -όπως το Howl’s Moving Castle ή το Dororo, προσπαθούν να κάνουν τον άνθρωπο να κατανοήσει τη σημασία της ισορροπίας και την αναγκαιότητα της αρμονίας. Πρόσθετα, τονίζουν πως η εξέλιξη δε πρέπει να διαγράψει τις παραδόσεις και την ιδιαίτερη ταυτότητα του κάθε λαού, αφού η ποικιλία και η διαφορετικότητα ομορφαίνουν το κόσμο και είναι μέρος της γοητείας του.
Conclusions
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, μπορεί κανείς να συμπεράνει πως ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και η ρίψη ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, είχαν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη -και ίσως και στη δημιουργία, των anime και των manga. Φουτουρισμός, δυστοπία και αποκάλυψη, γέννηση-θάνατος-αναγέννηση, μεταλλάξεις, πόλεμος και ειρήνη, ψυχικές και σωματικές παθήσεις, περιβάλλον και αναζήτηση της αιώνιας ζωής, είναι τα θέματα με τα οποία επέλεξαν να καταπιαστούν κάποιοι άνθρωποι που πόνεσαν πολύ -με ένα τρόπο που δε θα έπρεπε να πονέσει κανείς.
Η Ιαπωνία όμως κατάφερε να σταθεί στα πόδια της και πλέον μεταφέρει το μήνυμα πως αυτή η ιστορία ΔΕ πρέπει να επαναληφθεί. Για αυτό, τόσο οι παλιοί δάσκαλοι όσο και οι διάδοχοί τους, θέλουν να μας διδάξουν πως η ανθρωπότητα οφείλει να βελτιωθεί, να μάθει να λύνει τις όποιες διαφορές της με σεβασμό, να σέβεται τη φύση και να είναι υπέρμαχος της αγάπης, της ομορφιάς και της απλότητας. Έτσι, θα μπορούμε όλοι να ελπίζουμε σε ένα καλύτερο μέλλον!
Σοφία Ευαγγελίδου
